जॅन्गो अनचेन्ड - गुलामगिरीवरचा राग

क्वेन्टीन टेरांटीनो चा मी अगदी निस्सीम चाहता आहे. त्याचे पिक्चर पहिल्या फ्रेम पासून गारूड करतात, त्याची कथा, समरसून काम करणारे नट मनावर अनंत अशी छाप टाकतात. त्याची पहिली ओळख अगदी ३-४ वर्षापूर्वीच झाली असली, तरी त्यातही दु:ख नाही. काही सिनेमांचा ठराविक समज गाठल्यावरच पूर्णपणे आस्वाद घेता येतो.[१] त्याचा २००९ सालचा इनग्लोरीयस बास्टर्डस बघितला, त्यानंतर पल्प फिक्शन आणि त्यानंतर रिझरवॉयर डॉग्स. किल बिल मी आधीही पहिला होता, पण तो टेरांटीनो आहे हे मला माहीत नव्हते. आणि आता त्याचा आहे म्हणून परत एकदा व्यवस्थित पहायचाय.

इनग्लोरीयस बास्टर्डस ने मला वेड लावले. या पिक्चर च्या पहिल्या २० मिनिटात ख्रिस्तोफ वॉल्टझ नावाच्या

विभूतीची अशी काही नशा आली की हा पिक्चर मी दोनदा थियेटर मध्ये आणि नंतर ख्रिस्तोफ वॉल्टझ च्या डायलॉग्स साठी कितीदा पाहिला असेल माहीत नाही. ख्रिस्तोफ वॉल्टझचा नंतर मी ग्रीन हॉर्नेट, वॉटर फॉर एलीफंटस याच कारणासाठी परत परत पाहिला.

यावेळेचे ऑस्कर्स जाहीर झाले तेव्हा ख्रिस्तोफ वॉल्टझ आणि टेरांटीनो जोडगोळीच्या जॅन्गो अनचेनड ला 2 विभागांमध्ये बाहुली मिळाली. या जॅन्गोची उत्सुकता तेव्हापासूनच लागून राहिली होती. मागच्या वीकांतात तिकिटे मिळवण्याचा असफल प्रयत्न झाला. त्या प्रयत्नापायी जी.आय.जो - रिटॅलीयेशन हा अतिशय भुक्कड पिच्चर पाहावा लागला. जी.आय.जो फ्रान्चायझी ची पूर्ण वाट लावायाची अस ठरवूनच हे असे पिक्चर काढतायेत.
शेवटी या सप्ताहात जेव्हा आमचे रिलीज दृष्टीपाथात आले तेव्हा आमच्या ऑफिसमध्ये मी आणि आणखी ५ दर्दी लोकांनी लवकर निघून ८.३० ला इ-स्केयर गाठले.

जॅन्गोची कथा घडते १८५८ साली. अमेरिकन सिविल वॉर सुरु होण्याअगोदर २ वर्षे. ५-६ काळ्या गुलामांना अमेरीकेचा दक्षिण प्रांत - टेक्सस मधून नेण्यात येतंय. वाळवंटातून, जंगलातून, दिवसाच्या कडक उन्हातून ते रात्रीच्या बोचऱ्या थंडीतून. पायात, हातात बेड्या असल्याने आणि त्या एकमेकांना जोडून असल्यामुळे पायाला मोठ्या जखमा झाल्यात. चाल विचित्र झालीये. तरीही त्यांच्या मागे पुढे घोड्यावरून येणाऱ्या बंदूकधारी गोऱ्यांच्या धाकामुळे यांची ही अनंत वाटचाल चालूच आहे.

या जथ्याला रात्री भेटतो डॉ.शुल्झ (ख्रिस्तोफ वॉल्टझ). त्याला त्या गुलामांमधून जॅन्गो (जेमी फॉक्स) हवाये. बंदूकधारी गोऱ्यांना न जुमानता जॅन्गोची चौकशी केल्यामुळे चिडलेला गोरा त्याच्यावर बंदूक रोखतो. इथे अगदी काऊबॉय स्टाईलने शुल्झ स्वत:च्या बंदुकीने गोर्याचे मस्तक उडवतो आणि त्याच्या भावाने हालचाल करेपर्यंत त्यालाही जखमी करतो. अशा अवचित झालेल्या प्रकारामुळे बिथरलेले काळे गुलाम हा प्रकार नुसताच बघत बसतात. शुल्झ जॅन्गोला त्याच्याबरोबर घेतो आणि बाकीच्या गुलामांना मुक्त करून सुधारणावादी उत्तरेकडे जायचा सल्ला देतो.

हा शुल्झ आहे कोण? आतापर्यंत हा कोणी गुलामांबद्दल सहानुभूती असलेला अवलिया आहे हे आपल्याला समजलेले असते. हा आहे एक बाउंटी हंटर. कायद्याला हवे असलेले पण पळून लपून बसलेले खुनी, दरोडेखोर मारायचे आणि त्यांच्या शीरावरचे बक्षीस मिळवायचे हा त्याचा धंदा. अशाच एका कामासाठी त्याला जॅन्गोची मदत हवी असते. जॅन्गोचे आधीचे मालक ही शुल्झ ची शिकार असते आणि त्यांना जॅन्गोने पाहिले असल्यामुळे तो त्याला याकामी सोबत घेतो.

शुल्झ मुळात एक जर्मन आहे. त्याच्या या शोधादरम्यान त्याला कळते की जॅन्गोची बायको त्याच्यापासून हिसकावून नेली गेलीये. तिचे नाव ब्रुमहिल्डा. हे जर्मन परीकथेतले नाव ऐकून आणि ब्रुमहिल्डाला जर्मन येते हे कळल्यावर शुल्झला जॅन्गोबद्दल सहानुभूती निर्माण होते. जॅन्गोही त्याला त्याच्या शिकारी पर्यंत घेवून जातो आणि त्याच्या आधीच्या मालकांना मारायला शुल्झची मदत करतो. का ते आपल्याला ब्रुमहिल्डा आणि जॅन्गोच्या भूतकाळात काय झालं त्यावरून कळते. हा भाग सलग नसून तुकड्या तुकड्यात फ्लॅशबॅक मध्ये दाखवलाय. अंगावर शहारे आणणारा अत्याचार गोर्यांकडून या दाम्पत्यावर झालाय. ही कमी अधिक प्रमाणात सर्वच काळ्या गुलामांची कहाणी आहे. पण जॅन्गो वेगळा कारण त्याने हा जुलूम स्वीकारलेला नाहीये. तो एक बंडखोर आहे. आणि शुल्झ सारखा साथीदार मिळाल्यावर त्याची आतली धग वणव्यासारखी पेटते.

शुल्झ त्याला आणखी मोहिमांमध्ये सहभागी करतो आणि त्याबदल्यात ब्रुमहिल्डाला शोधण्यात मदत करायचे आश्वासन देतो. आता ही जमलेली जोडी महापालिकेची गाडी मोकाट कुत्र्यांना जसे पकडते त्या स्टाईलने बऱ्याच पळपुट्या दरोडेखोरांना मारते.

त्या मोसमात बक्कळ कमाई केल्यावर दोघेजण मिसिसिपी प्रांतात ब्रुमहिल्डेला शोधायला येतात. त्यांना तिथे समजते की ब्रुमहिल्डा कुणा एका कॅल्विन कॅन्डी नावाच्या जमीनदाराला विकण्यात आलीये. आता तिला परत मिळवायचे म्हणजे एकतर विकत घ्यायचे वा युद्ध करून. बर विकत घ्यायचे झाले तर कॅन्डीला तिला विकत द्यायचे असेल तर. आणि नसेल तर सगळाच बट्ट्याबोळ. म्हणून शुल्झ एक शक्कल काढतो. कॅन्डी कडून ब्रुमहिल्डा सरळसरळ विकत घेण्याऐवजी त्याच्याकडून इतर गुलाम चढ्या भावाने घेवून त्याचा विश्वास मिळवला की मग ब्रुमहिल्डा सुमडीत मागायची. जॅन्गोला हा प्लॅन पटतो.

कॅन्डी (लिओनार्डो दकाप्रियो) हा धनाढ्य जमीनदार त्याच्याकडच्या धडधाकट गुलामांना ग्लॅडीएटर सारखे लढायला लावून त्यांच्यावर जुगार लावत असतो. अशाच एका लढतीदरम्यान शुल्झ, जॅन्गो त्याला भेटतात. त्याच्यासमोर भयानक पद्धतीने गुलामाची कत्तल केली जाते. कॅन्डीच्या कोठीकडे जाताना एका गुलामाला कॅन्डी आणि त्याचे गोरे नोकर शिकारी कुत्र्याच्या तावडीत देतात. जॅन्गो हे सगळे जड अंत:करणाने सहन करतो.

कॅन्डी च्या कोठीवर अनन्वित छळ होत  असलेल्या ब्रुमहिल्डेची आणि जेन्गोची भेट शुल्झ करवतो. हा भाग अतिशय सुंदर झालाय.
रात्री जेवताना शुल्झ, जॅन्गो एका गुलामाला १२ हजार डॉलर्स मध्ये विकत घेतात. खुश झालेला कॅन्डी ब्रुमहिल्डेला पण द्यायला तयार होईल असे वाटत असतानाच त्याचा धूर्त काळा गुलाम नोकर - स्टीफन (सॅम्यूएल जॅक्सन) त्याला सावध करतो आणि कॅन्डीला ब्रुमहिल्डा जॅन्गोची बायको आहे याची कुणकुण लागते. त्याच्या रागाचा पारा चढतो. राग या गोष्टीचा की एक जॅन्गोसारखा काळा गुलाम त्याच्या बायकोची मुक्तता करायला त्याच्यासारख्या जमीनदारापर्यंत पोचला. त्याने वर्षानुवर्षे चाललेली गुलामांची मर्यादा ओलांडली. त्याचे अंगरक्षक जॅन्गोला आणि शुल्झला लागलीच घेरतात आणि कॅन्डी शुल्झला काळ्यांपेक्षा गोरे श्रेष्ठ का, याबद्दल मोठी समज देतो. पण शेवटी धंदाच तो या न्यायाने, ब्रुमहिल्डेची मुक्तता शुल्झ कडून १२००० डॉलर्स घेवून करतो.

या सगळ्या घटनाक्रमात शुल्झला कॅन्डीची इतकी घृणा येते की तो त्याच्यावर गोळी झाडतो, शुल्झ लगेचच कॅन्डीच्या अंगरक्षकाकडून मारला जातो. आणि मग जॅन्गो कॅन्डीच्या अंगरक्षकांना कंठस्नान घालतो. पण शेवटी स्टीफन ब्रुमहिल्डेला पकडतो आणि जॅन्गोला शरण यावे लागते.

जॅन्गोला यातना देउन मारायचे म्हणून त्याला दगड खाणीत पाठवतात आणि ब्रुमहिल्डेला परत डांबण्यात येते. खाणीकडे जाताना जॅन्गो गोऱ्या रक्षकांना त्याच्याकडचे बाउंटी चे पत्रक दाखवून फसवतो आणि त्यांना मारून टाकतो. त्यांच्यापैकी एकाचा घोडा त्याची खोगीर आणि लगाम काढून टाकून स्वत:प्रमाणेच मुक्त करतो आणि कॅन्डीच्या कोठीकडे परत येतो. आपला मित्र - शुल्झ चे कलेवर शेवटचे बघून ब्रुमहिल्डेचे मुक्तीपत्र मिळवतो. तिथले उरलेले कॅन्डीचे अंगरक्षक, आणि त्याच्या कुटुंबाला संपवतो. डायनामाईटने कोठी उडवल्यावर ब्रुमहिल्डा आणि जॅन्गो स्वतंत्र आयुष्याची सुरुवात करायला उत्तरेकडे प्रयाण करतात आणि सिनेमा संपतो.

वर वर पाहिले तर जॅन्गो हा भरपूर रक्त मासाने बरबटलेला सिनेमा आहे. पण रक्त आणि अतिरंजित हिंसा हे टेरांटीनोच्या सिनेमाचे नेहमीचेच भाग. त्यात तो त्याला सांगायचीये ती कथा टाकतो. शुल्झ आणि जॅन्गो गोऱ्यांना टीपतानाची, गुलामांच्या छळाची दृश्ये अशीच आहेत. पण ती दाखवली नाहीत तर त्याची तीव्रताही लक्षात येणार नाही. स्वातंत्र्याची टिमकी मिरवणाऱ्या अमेरिकेत अशी अमानविय प्रथा जोपासली गेली होती हे आजच्या पिढीला सांगून खरे वाटणार नाही. मला आफ्रिकन अमेरिकन लोकांचा इतिहास जास्त माहिती नाही. पण हा सिनेमा त्याची ओळख करून देतो. अब्राहम लिंकन यांनी ती प्रथा मोडीस आणेपर्यंत कितीतरी गुलाम कुत्र्याची मौत मेले असतील.

एक प्रश्न मला पडला की शुल्झ हा जर्मन का?
१. ख्रिस्तोफ वॉल्टझ ला लक्षात घेवून टेरांटीनोने हे पात्र बनवले होते.
आणि त्याच्या जर्मन उच्चाराच्या पद्धतीला (accent) ला झाकण्यासाठी?
२. महायुद्धात जर्मनांनी केलेल्या ज्यूंच्या शिरकाणासारखी किंवा त्याहीपेक्षा भयंकर आणि एका जर्मनालाही त्याची घृणा वाटावी अशी पद्धत अमेरिकेत युद्धाच्या अगदी २०-३० वर्षे आधी अस्तित्वात होती, याच्यावर भर देण्यासाठी?

ख्रिस्तोफ वॉल्टझ ने नेहमी सारखीच कमाल केलीये. त्याचे संवाद म्हणजे एक पर्वणीच असते. टेरांटीनोने निव्वळ संवादांवर एक एक प्रसंग किती उत्कंठावर्धक करता येवू शकतो हे पुन्हा सिद्ध केलंय. लिओनार्डो, सॅम्यूएल जॅक्सन आणि वॉल्टझ च्या संवादात ती जादू आहे.
पिच्चर बघताना सतत जाणवते की टेरांटीनोला गुलामगिरीच्या घृणास्पद इतिहासाचा किती राग आलाय. वीडियो गेम सारखी दाखवलेली गोऱ्यांची कत्तल, KKK ची यथेच्छ केलेली थट्टा आणि त्यांना डायनामाईट ने उडवणे, अगदी गोऱ्या स्त्रीयांनाही बंदुकीने उडवणे, इतकच काय एका प्रसंगात टेरांटीनोने स्वताला डायनामाईट ने उडवलय. स्वत:वरचा राग दाखवण्यासाठी आणखी काय करणार?

माझ्या आजवरच्या माहिती प्रमाणे अमेरिकन सिविल वॉर चे एक कारण उत्तरेकडील गुलामगिरीविरोधी वारे दक्षिणेला मान्य नव्हते हे होते. त्याबद्दल आणखी माहिती वाचायला हवी.

पिक्चर पाहतानाच वाटत होते की त्यात दाखवलेले काही संदर्भ कालक्रमानुसार नाहीत. उ.दा. डायनामाईट चा वापर. डायनामाईटचा शोध एकोणिसाव्या शतकात साठच्या दशकात लागला. पिच्चर मधल्या काही बंदुका १८५८ ला अस्तित्वात नव्हत्या. टेरांटीनो सारख्या हुशार दिग्दर्शकाला हे लक्षात आले नसेल असे नाही, पण या गोष्टी पिक्चरबद्दल आणखी कुतूहल निर्माण करतात हे त्याला पक्के माहित असावे. असा हा नितांत सुंदर सिनेमा 'चुकवू नये असे काही' या प्रकारातला आहे.

-*-

1. Too much knowledge before your time does not make you wise,
    and some questions have answers that you may not like.
    - Russian Folklore.